The Last Breath of Sam yan – สารคดีที่นิสิต/นักศึกษาทั่วประเทศควรดู

จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัยนั้นพัฒนาพื้นที่บนหลักคิดของการแปลงพื้นที่เพื่อเปลี่ยนชนชั้น (Gentrification) ดังที่เราเห็นในสารคดีเรื่องนี้ (การนำที่ดินในความครอบครองของตนเองมาปรับปรุงให้เป็นอาคารปลูกสร้างที่ “ ดูเหมือน ” ทันสมัย และเหมาะสมแก่การเข้ามาของนักลงทุน หรือพวก “ ชนชั้นสร้างสรรค์ ” เพื่อสร้างกำไรให้มากที่สุดด้วยความเชื่อว่ากลุ่มคนที่มีกำลังซื้อเหล่านี้มีประสิทธิภาพในการพัฒนาพื้นที่มากกว่าคนอื่น) ซึ่งกำลังเป็นที่นิยมในมหาวิทยาลัยกระแสหลัก ท่ามกลางกระแสอุดมการณ์เสรีนิยมใหม่ของโลกปัจจุบันตลอดช่วงไม่กี่ทศวรรษที่ผ่านมา บนความเชื่อที่ว่า “ ไม่มีทางเลือกอื่นใด ” นอกเหนือไปจากการพยายามหล่อเลี้ยงตัวเองผ่านการดำรงสถานะนายทุนในฐานะ “ เอกชน ” ผู้ครอบครองกรรมสิทธิ์ของสิ่งต่าง ๆ ซึ่งสามารถทำ “ กำไร ” เพื่อนำมาสร้างชุมชนอุดมปัญญา (Intellectual community) ที่จะคอยชี้นำสังคมในฐานะแสงสว่างทางปัญญาที่นำพาสังคมไปในทางที่ก้าวหน้า อันเป็นพันธกิจที่สำคัญสูงสุดของสถาบันการศึกษา ผ่านเครื่องมือสนับสนุนความชอบธรรมอีกมากมาย ไม่ว่าจะเป็นกฎหมาย (ทั้งกฎหมายเกี่ยวกับกรรมสิทธิ์ พรบ.ประจำมหาวิทยาลัยต่าง ๆ กฎหมายหมิ่นประมาท ฯลฯ) อำนาจทุน กลไกอำนาจรัฐ การเข้าถึงทรัพยากร ตลอดจนระบบคุณค่าต่าง ๆ ซึ่งบริบทดังกล่าวนั้น ไม่ใช่เฉพาะประชาคมของจุฬา ฯ เท่านั้นที่กำลังเผชิญอยู่ แต่เรียกได้ว่าแทบจะทุกมหาวิทยาลัยในไทยเลยทีเดียว
.
การพยายามแข่งขันของมหาวิทยาลัยต่าง ๆ ในบริบทดังกล่าวนั้นถูกสะท้อนออกมาผ่านความสามารถในการจะพัฒนาตนเองบนดัชนีชี้วัดอันแข็งทื่อทั้งหลาย (เช่น การไต่เต้า Ranking อันดับมหาวิทยาลัย) ซึ่งเป็นเบื้องหน้าอันเป็นผลจากความสามารถในการจัดการกับทรัพย์สินของตัวเองให้รีดเอาทุนออกมาจากการทำกำไร โดยอ้างว่าจะนำมาพัฒนาเพื่อบรรลุพันธกิจของสถาบันการศึกษาต่อไป จึงส่งผลให้เกิดคำถามที่สำคัญต่อมหาวิทยาลัยทั้งโลกตามมาอย่างไม่หยุดหย่อน ก็คือ การหมกมุ่นอยู่กับตัวเลขไร้วิญญาณเหล่านี้ มันทำให้มหาวิทยาลัยสามารถเข้าถึงคุณค่าของพันธกิจในฐานะสถาบันการศึกษาได้จริง ๆ หรือไม่ ? เพราะข้อเท็จจริงหนึ่งที่สำคัญก็คือ… เมื่อเราพูดถึงพันธกิจของสถาบันการศึกษา ที่หมายถึงการเป็นแสงสว่างนำพาสังคมด้วยปัญญาแล้วล่ะก็ การจะบรรลุคุณค่าในตัวของมันไม่อาจถูกคิดคำนึงอย่างแยกขาดออกไปจากวิถีชีวิตของผู้คนในสังคมได้ กล่าวโดยง่ายก็คือ พื้นที่แห่งการเรียนรู้และผลิตสร้างผลงานวิชาการให้บรรลุคุณค่านั้นไม่อาจบรรลุคุณค่าได้ทั้ง ๆ ที่เราผลักผู้คนในสังคมที่มีลมหายใจ มีชีวิตชีวา และอาศัยอยู่ร่วมกันจนเป็นประชาคมมหาวิทยาลัยออกไปผ่านการพัฒนาพื้นที่และทรัพย์สินเพื่อผลกำไรอย่างเต็มที่ได้ (ดังเช่นกรณีการไล่ที่ และเวนคืนที่ดินของชุมชนสามย่านเพื่อทำกำไร) มิเช่นนั้นแล้ว สถาบันการศึกษาก็เป็นแค่เศษตึกเศษปูนที่ไร้ซึ่งจิตวิญญาณ เป็นพื้นที่ชั่วคราวที่นักศึกษาเข้ามาฟังบรรยาย เรียนภาคปฏิบัติ สอบวัดผล และกลับบ้าน/กลับหอไป โดยไม่เกิดปฏิสัมพันธ์ระหว่างมนุษย์ ไม่เกิดความเข้าอกเข้าใจซึ่งกันและกัน และไม่อาจทำให้เกิดการนำวิชาการจากศาสตร์ต่าง ๆ ไปลงมือทำเพื่อให้สังคมมันพัฒนาไปข้างหน้าอย่างแท้จริง
.
จากคำถามที่มาจากความย้อนแย้งเหล่านี้ ส่งผลให้เกิดข้อเสนอใหม่ที่สำคัญในโลกยุคใหม่ที่เรียกร้องให้สถาบันการศึกษา และสถาบันในลักษณะอื่น ๆ คำนึงถึงสิ่งที่เรียกว่า “ Right to the city ” หรือสิทธิพลเมืองของผู้คนที่ไม่ได้เป็นเจ้าของกรรมสิทธิ์พึงมี เพื่อชะลอ และหยุดยั้งความย้อนแย้งที่เกิดขึ้นตามมา โดยเฉพาะเมื่อเราพูดถึงตัวสถาบันการศึกษาอย่างมหาวิทยาลัยเอง ที่เมื่อเราตั้งคำถามว่า… จากการที่จุฬามีแผนพัฒนาพื้นที่โดยเอาพื้นที่ที่เป็นกรรมสิทธิ์ของจุฬา ฯ มาเวนคืนเพื่อรีดทำกำไรโดยผลักผู้คนในพื้นที่ออกไปเรื่อย ๆ ได้เนี่ยะ… จริง ๆ แล้วจุฬาเป็นของใคร ? แม้จุฬาประกาศออกนอกระบบมหาวิทยาลัยรัฐ ฯ เรายังสามารถเคลมความเป็นเอกชนของจุฬาอย่างเต็มที่ได้หรือไม่ ? ก็จะเกิดภาวะกลืนไม่เข้าคลายไม่ออกทันที เพราะเราไม่สามารถบอกได้ว่าจุฬา ฯ เป็นของนายกสภามหาวิทยาลัย/อธิการบดี/ผู้บริหารซึ่งเปลี่ยนเวียนวาระตามพรบ.มหาวิทยาลัยไปเรื่อย ๆ แม้แต่ชื่อบุคคลผู้เป็นเจ้าของกรรมสิทธิ์ก็ไม่อาจหาได้ นอกจากนี้มันยังไม่สามารถดำรงอยู่โดยตัวของมันเองได้โดยปราศจากนิสิต/นักศึกษา/อาจารย์/และสมาชิกประชาคมอื่น ๆ (เพราะมันเป็นสถานศึกษาตั้งแต่แรก ซึ่งสร้างมาเพื่ออุดมคติของโลกวิชาการเพื่อมนุษยชาติ)
.
ดังนั้น… คำถามสุดท้ายที่สำคัญที่สุดต่อทางเลือกในการพัฒนามหาวิทยาลัยในบริบทดังกล่าวที่เคยดูเหมือนจะก้าวหน้า โอ่อ่า และมีอารยธรรมนี้ก็คือ… “ เรากำลังเดินอยู่บนทางที่ควรจะเป็นแล้วหรือยัง ? ”
.
หรือมหาวิทยาลัยเป็นยังไง สังคมของเราก็กำลังเป็นแบบนั้นนั่นแหละ…?